مدیریت ریسک در آینده نگاری؛ چگونه می‌توان در برابر ناشناخته‌ها ایستادگی کرد؟
آیا می‌توان آینده را پیش‌بینی کرد؟ آیا ممکن است سازمان‌ها در برابر طوفان‌های غیرمنتظره‌ای که در افق پنهان‌اند، مصون بمانند؟ یا اینکه سرنوشت ما در جهانی پر از عدم‌قطعیت، صرفاً بازی شانس است؟ این پرسش‌های فلسفی، که ریشه در تفکر درباره آینده دارند، سازمان‌ها را به سوی آینده نگاری استراتژیک سوق می‌دهند. آینده نگاری با ترکیب مدیریت ریسک و تحلیل روندهای آینده، به سازمان‌ها امکان می‌دهد تا نه تنها برای احتمالات آماده شوند، بلکه آینده را به نفع خود شکل دهند.
مدیریت ریسک چیست و چرا در آینده نگاری حیاتی است؟
مدیریت ریسک فرآیندی است که با هدف کنترل نتایج آینده از طریق اقدامات پیش‌فعالانه به جای واکنش‌پذیری تعریف می‌شود. این رویکرد مانند نقشه‌برداری از مسیرهای ناشناخته است: با شناسایی خطرات احتمالی و برنامه‌ریزی برای آن‌ها، سازمان‌ها می‌توانند از پیامدهای ناگوار جلوگیری کنند. آینده نگاری استراتژیک این فرآیند را تقویت می‌کند، زیرا با پویش افق و تحلیل روندها، امکان شناسایی ریسک‌های نوظهور و پیش‌بینی پیامدهای آن‌ها را فراهم می‌سازد.
در ایران، جایی که تحولات اقتصادی، اجتماعی و فناوری به‌سرعت رخ می‌دهند، مدیریت ریسک مبتنی بر آینده نگاری برای سازمان‌های دولتی و خصوصی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از نوسانات بازار گرفته تا تغییرات سیاست‌گذاری، این رویکرد به سازمان‌ها کمک می‌کند تا با شناسایی و ارزیابی ریسک‌ها، استراتژی‌های تاب‌آور طراحی کنند.
مراحل کلیدی در چارچوب مدیریت ریسک
چارچوب مدیریت ریسک مؤثر شامل مراحلی تکرارشونده است: شناسایی ریسک‌ها، ارزیابی آن‌ها، تعیین اقدامات کنترلی و نظارت مستمر. برای توضیح این مراحل، از مثال یک خرده‌فروش آنلاین استفاده می‌کنیم.
۱. شناسایی ریسک‌های بالقوه
اولین گام در مدیریت ریسک، شناسایی خطرات احتمالی از طریق طوفان فکری جمعی است. این فرآیند باید شامل تمام سطوح سازمان، از مدیران ارشد تا کارمندان تازه‌وارد، باشد، زیرا هر فرد دیدگاه منحصربه‌فردی نسبت به ریسک‌های سازمان دارد.
مثال: خرده‌فروش آنلاین
مدیرعامل ممکن است ریسک‌های کلان مانند اختلال در زنجیره تأمین را شناسایی کند، در حالی که یک کارمند فناوری اطلاعات ممکن است به آسیب‌پذیری‌های سایت در برابر حملات سایبری اشاره کند. نمایندگان خدمات مشتریان نیز ممکن است به مشکلات عملیاتی مانند تأخیر در تحویل یا نارضایتی مشتریان توجه کنند. این تنوع دیدگاه‌ها به سازمان کمک می‌کند تا طیف گسترده‌ای از ریسک‌ها را شناسایی کند.
باید به یاد داشته باشید از آنجا که این فرآیند نیازمند تمرکز بر بدترین سناریوها است، ممکن است در میان کارکنان نگرانی‌هایی ایجاد کند. شفاف‌سازی اهداف این فعالیت، یعنی پیشگیری وقوع ریسک‌ها، برای جلب همکاری ضروری است.
2. ارزیابی ریسک‌های شناسایی‌شده
پس از شناسایی، ریسک‌ها باید بر اساس احتمال وقوع و نوع آن‌ها دسته‌بندی شوند:
- ریسک‌های قابل‌پیشگیری: ریسک‌های داخلی مانند سرقت کارکنان، که با سیاست‌ها و هنجارهای رفتاری قابل‌کنترل هستند.
- ریسک‌های استراتژیک: مرتبط با رقابت در صنعت یا زمان‌بندی رشد سازمان.
- ریسک‌های خارجی: مانند بلایای طبیعی یا تغییرات ناگهانی در سیاست‌های دولتی، که اغلب خارج از کنترل سازمان هستند.
مثال: خرده‌فروش آنلاین
تیم شناسایی کرده است که سرقت کارکنان (Shrinkage یا کاهش موجودی) یک ریسک قابل‌پیشگیری است، در حالی که خطر از کار افتادن سرورهای سایت به دلیل زلزله در منطقه‌ای که سرورها قرار دارند، یک ریسک خارجی به شمار می‌آید.
در حالی که خطر از کار افتادن سرورهای سایت به دلیل زلزله در منطقه‌ای که سرورها قرار دارند، یک ریسک خارجی است. این دسته‌بندی به سازمان کمک می‌کند تا استراتژی‌های مناسب برای هر نوع ریسک تدوین کند.
۳. کنترل ریسک‌ها
پس از ارزیابی، سازمان باید استراتژی‌های کنترلی را تعیین کند:
- اجتناب: حذف ریسک‌هایی که کاملاً در کنترل سازمان هستند.
- کاهش: کاهش تأثیرات مالی با کم کردن احتمال وقوع ریسک.
- پذیرش: پذیرش ریسک‌های غیرقابل‌پیش‌بینی با برنامه‌ریزی برای کاهش پیامدها.
مثال: خرده‌فروش آنلاین
برای ریسک سرقت کارکنان، شرکت اقداماتی مانند بررسی سوابق کارکنان، پروتکل‌های حسابرسی موجودی و سیستم‌های امنیتی داخلی را پیاده‌سازی می‌کند (اجتناب). برای ریسک زلزله، شرکت سرورهای پشتیبان در مناطق دیگر ایجاد کرده و با ارائه‌دهندگان خدمات خارجی برای سیستم‌های پشتیبان ثانویه و ثالث همکاری می‌کند (پذیرش و کاهش).
۴. نظارت مستمر بر ریسک‌ها
ریسک‌ها پویا هستند و با گذشت زمان تغییر می‌کنند. نظارت مستمر و بازبینی منظم برای شناسایی ریسک‌های جدید و به‌روزرسانی استراتژی‌ها ضروری است. برنامه‌ریزی سناریو، به‌عنوان بخشی از آینده نگاری، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا چگونگی تکامل ریسک‌ها در آینده را بررسی کرده و برای سناریوهای مختلف آماده شوند.
مثال: خرده‌فروش آنلاین
با همه‌گیری کووید این شرکت با چالش‌های جدیدی مانند فضای اداری خالی، نیاز به دورکاری و الزامات بهداشتی جدید برای کارکنان انبار مواجه شد. نظارت مستمر به شرکت کمک کرد تا این ریسک‌های غیرمنتظره را شناسایی و استراتژی‌های خود را به‌سرعت تطبیق دهد.
مدیریت ریسک و آینده نگاری
آینده نگاری استراتژیک، مدیریت ریسک را از یک فرآیند واکنشی به یک رویکرد پیش‌فعال تبدیل می‌کند. با استفاده از ابزارهایی مانند پویش افق و برنامه‌ریزی سناریو، سازمان‌ها می‌توانند ریسک‌های نوظهور را پیش‌بینی کرده و نقاط کور استراتژیک را شناسایی کنند. برای مثال، پویش افق می‌تواند سیگنال‌های ضعیف تغییر، مانند تحولات فناوری یا تغییرات رفتاری مشتریان، را شناسایی کند که ممکن است به ریسک‌های آینده منجر شوند.